ابوهذیل علاف (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)ابوهذیل محمد بن هذیل بصری (۱۳۵-۲۳۵ق)، مشهور به ابوهذیل علاف، از متکلمان معتزلی قرن سوم هجری قمری در بغداد بود. در عصر خویش در مناظره و بحث با مخالفان اسلام و شکست و رفع شبهات ملحدان نقش به‌سزایی داشت، به‌طوری که بیش از سه هزار نفر به دست وی مسلمان شدند. ابوهذیل به جهت اعتقاداتش درباره قدرت و صفات و افعال الهی به شدت مورد مذمت و نکوهش، بلکه تکفیر بیشتر نویسندگان اهل‌سنت واقع شد. طبق نقل مورخان ابوهذیل علی (علیه‌السّلام) را از عثمان برتر می‌دانست و در آن زمان چنین فردی شیعه محسوب می‌شد. ۱ - معرفی اجمالیابوهذیل محمد بن هذیل بن عبدالله بن مکحول عبدی بصری علاف، از موالی قبیله عبدالقیس بود و بنابر مشهور در سال ۱۳۵ق در محله کاه فروشان بصره زاده شد، به‌همین جهت به علاّف شهرت یافت. ابوهذیل دانش را از عثمان طویل فراگرفت [۲]
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی، طبقات المعتزله، ص۴۴.
و از افرادی چون غیاث بن ابراهیم قاضی و سلیمان بن مریم روایت کرد. عیسی بن محمد کاتب، ابویعقوب شحام و ابوالعیناء از او روایت کرده‌اند. او استاد و پیشوای معتزله و متکلمی توانمند به‌شمار می‌رفت.۲ - بحث و مناظرهدر بحث و مناظره مهارتی خاص داشت، به صورتی که با چند جمله بر حریف خود پیروز می‌شد. [۵]
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی، طبقات المعتزله، ص۴۴.
با این همه، در گفت‌وگویی که با یکی از شیعیان مجنون‌نما در رقّه، درباره امامت و جانشینی بعد از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داشت، محکوم شد و در سفری که به بغداد داشت و با مامون (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ق) ملاقات کرد، جریان را برای وی بازگو کرد. مامون آن شیعه را احضار کرد و او را از نزدیکان و ندیمان خویش قرار داد. در منابع، نامی از این شیعه برده نشده است.باید توجه داشت که ابوهذیل در عصر خویش در مناظره و بحث با مخالفان اسلام و شکست و رفع شبهات ملحدان نقش به‌سزایی داشت، به طوری که بیش از سه هزار نفر به دست وی مسلمان شدند. [۷]
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی، طبقات المعتزله، ص۴۴.
در حدود پانزده سالگی ضمن مباحثه با یکی از عالمان یهودی که در بحث بر تمام متکلمان بصره پیروز شده بود، بر او غالب شد و سبب خروج وی از شهر گردید. وی در حالی که بینایی خود را از دست داده بود و حدود یکصد سال از عمرش می‌گذشت، در سال ۲۳۰ق وارد بغداد شد.۳ - اعتقاداتوی به جهت اعتقاداتش درباره قدرت و صفات و افعال الهی به شدت مورد مذمت و نکوهش، بلکه تکفیر بیشتر نویسندگان اهل‌سنت واقع شد و برخی از بزرگان معتزله نیز در ردّ عقایدش کتاب‌ها نوشته‌اند. ذهبی او را فردی بی‌تقوا، شراب‌خوار و ملحد به‌حساب می‌آورد. خطیب بغدادی او را فردی بدزبان و کسی که موجب تفرقه مسلمین شد، می‌داند. ۴ - تألیفاتاو در موضوعات مختلف دارای کتاب‌ها و آثاری است که عبارت‌اند از: الامامة علی هشام کتاب علی ابی شمر فی الارجاء طاعة لا یراد الله بها کتاب علی السوفسطائیه کتاب علی المجوس کتاب علی الیهود التولید علی النظام الوعد و الوعید مقتل غیلان کتاب الی الدمشقیین المجالس الحجه صفة الله بالعدل و نفی القبیح الحجة علی الملحدین تسمیة اهل الاحداث کتاب علی ضرار فی قوله ان الله یغضب من فعله کتاب علی النصاری مسائل فی الحرکات و غیرها کتاب علی عمار النصرانی فر الرد علی النصاری کتاب فی صفة الغضب و الرضا من الله جل ثناء السخط و الرضا کتاب المخلوق علی حفص الفرد الرد علی مکیف المدینی الحد علی ابراهیم الرد علی الغیلانیه فی الارجاء کتاب علی حفص الورد فی فعل و یفعل کتاب علی النظام فی تجویز القدرة علی الظلم کتاب علی النظام فی خلق الشیء و جوابه عنه الرد علی القدریه و المجبره کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنفیه و حفص فی المخلوق کتاب علی النظام فی الانسان الرد علی اهل الادیان کتاب فی جمیع الاصناف کتاب الاستطاعه الحرکات کتاب فی خلق الشیء عن الشیء التفهم و حرکات اهل الجنه کتاب جواب القبائی کتاب علی من قال بتعذیب الاطفال کتاب علی الثنویه الظفر علی ابراهیم الجواهر و الاعراض الحوض و الشفاعه و عذاب القبر کتاب علی اصحاب الحدیث فی التشبیه تثبیت الاعراض السمع و البصر عملا‌ام عمل بهما الانسان ما هو علامات صدق الرسول طول الانسان و لونه و تالیفه کتاب فی الصوت ما هو و کتاب میلاس، نام فردی مجوسی بود که بعد از مشاهده مناظره ابوهذیل با ثنویه (دوگانه پرستان) و پیروزی وی بر آنان، اسلام آورد که ابوهذیل در همین رابطه کتابی نوشت و اسم آن شخص را بر آن گذاشت. ۵ - وفاتدر مدت عمر و زمان درگذشت وی اختلاف است. [۱۳]
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی، طبقات المعتزله، ص۴۸.
برخی عمر وی را یکصد سال و زمان وفاتش را سال ۲۳۵ق ذکر کرده‌اند و عده‌ای عمر او را ۱۰۵ سال دانسته‌اند. ابوهذیل در سامرا درگذشت و احمد بن ابی دؤاد قاضی با گفتن پنج تکبیر بر او نماز گزارد و چون علت را جویا شدند، پاسخ داد که به‌جهت گرایش شیعی‌اش مانند نماز آنان تکبیر گفتم. گویند که ابوهذیل علی (علیه‌السّلام) را از عثمان برتر می‌دانست و در آن زمان چنین فردی شیعه محسوب می‌شد. [۱۵]
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی، طبقات المعتزله ۴۸.
[۲۴]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۲۴۸.
[۲۸]
احمد بن یحیی، باب ذکر المعتزله، ص۲۵-۲۹.
۶ - پانویس۷ - منبع• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۷۰-۶۷۱، برگرفته از مقاله «محمد بصری». رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 235 (قمری) | زادگان سال 135 (قمری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | مؤلفان قرن 3 (قمری) | متکلمان معتزلی قرن 3 (قمری)
|